در درس قبلی فهمیدیم که بورس جزء بازارهای عمده و اساسی محسوب میشود و وظایفی مانند کاهش دادن حجم فشارهای ناشی از ضرر،ایجاد بازارهای رقابتی،جمع اوری سرمایه های کوچک و جهت دادن به آنها را بر عهده دارد و ما میخواهیم یاد بگیریم که چگونه از طریق نوسانات بازار بورس سود کسب کنیم و یا ضرر ندهیم.
همچنین فهمیدیم که بازار بورس میتواند یک مکان فیزیکی یا مجازی باشد و برای خرید و فروش در بازار بورس نیازی به حضور در تالار معاملات بورس نداریم و باید به کارگزاری خود مراجعه کنیم و یک کد مخصوص خرید و فروش سهام دریافت کنیم تا بتوانیم در بازار بورس فعالیت کنیم و شروع به خرید و فروش سهام کنیم.
همچنین گفتیم که بازار بورس به سه بخش 1.بورس اوراق بهادار 2.بورس کالا 3.بورس ارز تقسیم بندی میشود.
امروز در این درس میخواهیم با بازار های بورس بصورت اجمالی آشنا شویم و به برسی بازار بورس اوراق بهادار که هدف اصلی آموزش در بورس نیوز است بپردازیم.
ابتدا به تعریف بازارهای بورس کالا و ارز می پردازیم.
بورس کالا چیست؟
عموما" بازار بورس کالا در مقابل بازار بورس اوراق بهادار تعریف میشود.چون تمام قوانینی که درباره بورس کالا وجود دارد در بازار بورس اوراق بهادار هم صدق میکند.
در بازار بورس کالا عموما" مواد اولیه مورد معامله قرار میگیرند و نمونه ای از همان کالا در بازار برای نشان دادن به خریدار وجود دارد.حال این کالا ممکن است نوعی بذر محصول کشاورزی باشد مانند گندم - جو - سویا و یا نوعی از کانی ها - زغال سنگ - نفت و چیزهای دیگر.
به هر حال مورد معامله نوعی کالا است که میتوان نمونه ی آنرا هم در بازار ببینید.
بورس ارز چیست؟
بورس ارز به بازاری گفته میشود که در آن پولهای خارجی مورد معامله قرار میگیرند.
این بازار در ایران رایج نیست ولی در برخی از کشورها بصورت رسمی دایر است.بازار بورس ارز در ایران توسط بانکها انجام میشود.
در این بازار مورد معامله پول است مثلا" خرید دلار و فروش آن در ازاء یورو یا پوند یا هر پول دیگر و بلعکس.
سود در این بازار از نوسانات ارزش پول کشورها حاصل می شود .بعنوان مثال شما امروز دلار می خرید و فردا انرا گرانتر می فروشید و آنرا تبدیل به پولی میکنید که امروز ارزانتر است و فردا گرانتر میشود.مثلا" دلارتان را امروز میفروشید و پوند میخرید یا پول دیگری میخرید.
- بازار اوراق قرضه یا بدهی بازاری است که در آن ابزارهای با درآمد ثابت یا همان اوراق قرضه یا بدهی داد و ستد میشوند
- بازار اوراق سهام بازاری است که در آن اسهام شرکت ها داد و ستد میشوند که به دو صورت عادی و ممتاز عرضه میشوند
- بازار ابزارهای مشتقه بازاري است براي معاملات ابزارهايي مبتني بر دارايي‌هاي مالي يا فيزيكي كه از آن جمله مي توان به اختيار معامله و قرارداد آتي اشاره كرد.
معرفی انواع ابزارهای مالی در بورس
- بازار اوراق قرضه یا بدهی
- اوراق مشارکت
- سهم
- حق تقدم
- صکوک
- قرارداد اختیار معامله
- قرارداد آتی سهم
- صندوق ها سرمایه گذاری مشترک
اوراق قرضه
اوراق قرضه نوعی از اوراق بهادار یا سندی هستند که طی آن فروشنده یا صادر کننده اوراق به خریدار بدهکار می شود و دارای سررسیدی است که مبلغ آن در موعد سررسید به خریدار پرداخت می گردد.
بعبارت دیگر اوراق قرضه اسنادی هستند که بموجب آن صادر کننده متعهد میشود مبالغ معینی را در فواصل زمانی از پیش تعین شده به عنوان بهره و در زمان سررسید اصل مبلغ اوراق قرضه را به خریدار بپردازد.
پس اوراق قرضه یا بدهی هم سود آن از قبل مشخص است هم زمان پرداخت سود و هم زمان سررسید آن.
از نظر سررسید، اوراق قرضه به سه دستهٔ کوتاه مدّت، میان مدّت و بلندمدّت تقسیم میشوند.
سررسید اوراق کوتاه مدّت بین یک تا پنج سال، سررسید اوراق میان مدّت بین پنج تا ده سال و سررسید اوراق بلند مدّت معمولاً بیش از ده سال است.
اوراق قرضه اوراقی هستند که معمولا" از طرف دولت منتشر و ضمانت میشود یا چون پرداخت اصل و فرع این اوراق توسط دولت تعهد و ضمانت شده است، آنها را بدون خطر محسوب کرده، و سرمایه‌گذار با اطمینان کامل میتواند سرمایه‌گذاری کند.
مانند اوراق خزانه - اوراق قرضه دولتی - اوراق قرضه شهرداری‌ها.
- پس میتوان گفت اوراق قرضه از ریسک سرمایه گذاری بسیار پایین یا بی خطری برخوردار است.
اوراق قرضه را از نظر سررسید میتوان به دو دسته تقسیم کرد:
- اوراق قرضه با سررسید مشخص که این متداولترین نوع اوراق قرضه است و فقط یک تاریخ سررسید دارد.
- اوراق قرضة سریالی که تاریخ‌های سررسید متفاوت برای آن در نظر گرفته میشود. برای مثال، تاریخ سررسید یک ورقه قرضه با سررسید مشخص 20 ساله که در سال 1995 منتشر شده است، سال 2015 است. اما همان ورقه قرضه اگر به صورت سریالی باشد، ممکن است 20 تاریخ سررسید سالانه از 1996 تا 2015 داشته باشد. در هر یک از این سررسیدها، نسبتی از مبلغ ورقه قرضه پرداخت میشود. سررسید عاملی برای تمایز بین سند و ورقه قرضه نیز هست. به‌طور معمول سند قرضه با سررسید دو تا ده ساله منتشر میشود درحالی‌که سررسید ورقة قرضه بیش از 10 سال است.
ویژگیهای اوراق قرضه به شرح زیر است:
1 - دارندة اوراق قرضه در واقع بستانکار شرکت است. او به عنوان بستانکار، حق دریافت اصل مبلغ اسمی و بهرة آن را دارد و حقوق وی در سند قرارداد تعیین شده است. دارندة اوراق قرضه هیچ نوع مالکیتی در شرکت ندارد و چیزی از بابت سود سهم – که به سهامداران پرداخت میشود – دریافت نمی‌کند.
2 - اوراق قرضه دارای سررسید مشخص هستند. برخی از اوراق در یک مقطع معین زمانی سررسید میشوند و برخی دیگر به تدریج سررسید میشوند.
3 - معمولاً اوراق قرضه دارای ارزش اسمی مشخص هستند.
4 - اگر ناشر اوراق قرضه ورشکست شود دارندگان اوراق قرضه در دریافت اصل و فرع سرمایه خود بر صاحبان سهام حق‌تقدم دارند. اگر شرکتی چند نوع اوراق قرضه منتشر کند، ترتیب اولویت آنها در قراردادهای مربوط، قید میشود.
5 - بعضی از شرکتها برای ایجاد جذابیت و انگیزة بیشتر در سرمایه‌گذاران اقدام به انتشار اوراق قرضه با وثیقه می‌کنند. مثلاً ممکن است شرکت، زمین یا ساختمان خود را وثیقه اوراق قرضه قرار دهد. هر چند شرکتهای مشهور و معتبر معمولاً اوراق قرضه بدون وثیقه منتشر می‌کنند.
6 - به طور کلی دارندگان اوراق قرضه در زمینة تصمیم‌گیری شرکت حق‌رأی ندارند، هر چند ممکن است که دارندگان انواع خاصی از اوراق قرضه در مواردی از تصمیم‌گیری‌های شرکت (مثل انتشار و فروش اوراق قرضه‌های دیگر یا در موارد ادغام شرکت در شرکتهای دیگر) حق رأی داشته باشند. البته، اگر شرکتی شرایط مندرج در قرارداد اوراق قرضه را رعایت نکند، دارندگان اوراق قرضه می‌توانند بر بسیاری از فعالیت‌های شرکت اعمال قدرت کنند.
7 - اگر اوراق قرضه در قالب عرضة خصوصی به خریدار فروخته شود، فقط ناشر و خریدار، طرف‌های قرارداد هستند. ولی اگر اوراق قرضه به طور عمومی به تعدادی زیادی از خریداران فروخته شود، غیر از طرف‌های قرارداد شخص دیگری نیز به عنوان امین به نمایندگی از دارندگان اوراق قرضه بر اجرای تعهدات شرکت نظارت میکند.
اوراق سهام
اوراق سهام نوعی دیگر از اوراق بهادار یا سندی است که نشان می‌دهد یک سرمایه‌گذار، مالک درصد معینی از یک شرکت است، و درصد معینی از سود شرکت، و مزایای دیگری که به سهامداران تعلق میگیرد را دریافت خواهد کرد.
به عبارتی دیگر وقتی شرکتی وارد بورس میشود سرمایه آن شرکت به قسمت های مساوی تقسیم میشود که به هر یک از این بخش ها یا قسمت ها سهم گفته میشود و شما با خرید این سهام مالک بخشی از دارایی های آن شرکت می شوید.
- در ایران ارزش اسمی هر سهم در زمان ورود به بورس 1000 ریال میباشد.
برسی انواع اوراق سهام:
اوراق سهام بسته به اینکه از نظر حقوقی - از نظر ماهیت آورده - یا از نظر شکل دسته بندی شوند دارای اشکال مختلفی هستند اما اگر بخواهیم از نظر حقوقی که سهامدار در سرمایه شرکت دارد اوراق سهام را دسته بندی کنیم به دو دسته تقسیم میشوند:
- اوراق سهام عادی
- اوراق سهام ممتاز یا ترکیبی
که البته هر دونوع این اوراق سهام نوعی از ابزارهای بازار مالی درازمدت هم محسوب میشوند.
اوراق سهام عادی
سهام عادی نوعی ابزار سرمایه‌گذاری است که نشانگر مالکیت دارندة آن در یک شرکت سهامی است و به دو دسته ی سهام با نام و سهام بی‌نام تقسیم میشود.
سهام عادی
متداول ترین نوع اوراق بهادار در بازار ایران است. سهام عادی توسط هر شركت منتشر شده و از ارزشی اسمی برخوردار است (در ایران 1000 ریال است).تعداد سهام منتشر شده ی شركت برابر است با سرمایه ثبت شده ی شركت تقسیم بر ارزش اسمی. درنتیجه شركتی با 500 میلیون ریال ارزش اسمی دارای 500 هزار سهم است. شركت های پذیرفته شده در بورس از طریق عرضه ی اولیه سهام خود را به فروش می رسانند.در قانون بورس ایران محدودیت هایی در مورد سقف مالكیت شركت توسط افراد حقیقی و حقوقی وجود دارد. همچنین سهام دار به نسبت مالكیت خود در مجمع عمومی شركت دارای حق رای است.ویژگیهای سهام عادی: 1 - سهام عادی زمان سررسید ندارد. همچنین شرکت انتشاردهنده سهام عادی الزامی در بازخرید این اوراق ندارد. 2 - دارندگان سهام عادی مالک شرکت به حساب می‌آیند. اما از آنجا که دارندگان سهام دیگر مانند سهام ممتاز در دریافت سود و اصل سرمایة شرکت، بر دارندگان سهام عادی حق‌تقدم دارند، میتوان گفت که دارندگان سهام عادی مالک نهایی شرکت هستند. مفهوم این نوع مالکیت این است که صاحبان سهام عادی پذیرای بیشترین ریسک سرمایه‌گذاری در شرکت هستند. اگر سود سهم کاهش یابد یا شرکت با زیان مواجه شود، قیمت بازاری و ارزش ذاتی سهام عادی کاهش خواهد یافت. همچنین در صورت انحلال شرکت یا فروش کل دارایی‌های آن، پس از تسویه همة بدهی‌ها و بازپرداخت حقوق صاحبان سهام ممتاز، حقوق به صاحبان سهام عادی پرداخت میشود. 3 - مسؤولیت دارندگان سهام عادی به مقدار سرمایة آنها در شرکت محدود میشود. بنابراین اگر تمام دارایی‌های یک شرکت به دلیل ورشکستگی فروخته شود و پول حاصل به اندازه‌ای نباشد که پاسخگوی همة بستانکاران شرکت باشد، آنها نمی‌توانند صاحبان سهام عادی را تحت پیگرد قانونی قرار دهند. 4 - با توجه به توزیع گستردة سهام شرکتهای سهامی در دست سهامداران، هیچ سهامداری نمی‌تواند کنترل فردی خود را بر شرکت اعمال کند. امور و فعالیت‌های جاری شرکت در اختیار مدیران آن است و صاحبان سهام عادی می‌توانند با رأی خود در تصمیم‌گیری‌های شرکت دخالت کنند. 5 - دارندگان سهام عادی علاوه بر حق انتخاب هیأت مدیرة شرکت می‌توانند با آرای خود اقدامات پیشنهادی مدیریت شرکت را تأیید یا رد کنند. هر سهم یک حق رأی دارد. مثلاً پیشنهاد ادغام شرکت در شرکت دیگر یا پیشنهاد تغییر نمودار سازمانی شرکت باید با اکثریت آرای صاحبان سهام شرکت صورت گیرد. 6 - دارندگان سهام عادی دارای حق‌تقدم در خرید هستند، به عبارت دیگر دارندگان فعلی سهام عادی در خرید سهامی جدید شرکت اولویت دارند. هدف از اعطای حق‌تقدم، در ابتدا حفظ کنترل سهامداران موجود بر ادارة شرکت و سپس حفظ حقوق سهامداران موجود در مقابل کاهش بهای سهام در نتیجه انتشار سهام جدید است. اگر شرکتی به سهامداران خود حق‌تقدم خرید سهام بدهد، آنان می‌توانند درصد مالکیت خود را در شرکت حفظ کنند. همچنین دارندگان سهام عادی می‌توانند به تعداد کافی از اوراق بهادار جدید شرکت ( از نوع قابل‌تبدیل به سهام عادی) بخرند و با تبدیل این اوراق به سهام عادی مالکیت خود را کماکان حفظ کنند. 7 - دارندگان سهام عادی حق‌خرید و فروش و انتقال سهام خود را دارند. علاوه بر این حق دارند دفاتر شرکت را مورد بررسی قرار دهند، هر چند در عمل این حق به شدت محدود میشود و فقط اطلاعاتی را دربر میگیرد که شرکت در اختیار عموم قرار می‌دهد.
اوراق سهام ممتاز یا ترکیبی
سهام ممتاز نوعی اوراق بهادار است که دارندة آن نسبت به درآمدها و دارایی‌های شرکت، حق یا ادعای محدود و معینی دارد و از سود ثابتی مثل اوراق قرضه برخوردار است. این سهام زمانی منتشر میشود که هزینة سهام عادی بالاتر باشد.
واژهٔ ممتاز بدین معنی است که که پرداخت سود این سهام، نسبت به سود سهام عادی، اولویت داشته، و باید به طور کامل پرداخت شود حتی اگر شرکت به هر دلیل ورشکسته شود.
ویژگیهای سهام ممتاز:
1 - سهام ممتاز برای صاحبان آن دربردارندة نوعی حق مالکیت در شرکت است.
2 - سهام ممتاز بدون سررسید است.
3 - شرکت انتشاردهنده الزامی ندارد دارایی‌های خود را وثیقه یا رهن این اوراق قرار دهد، زیرا سهامداران ممتاز دارای حق مالکانه هستند.
4 - به دارندگان این سهام سود پرداخت میشود. اما پرداخت سود مستلزم این است که شرکت سود داشته باشد. بنابراین شرکت پرداخت سود را تضمین نمی‌کند. معمولاً سود از پیش تعیین‌شده و ثابتی به سهام ممتاز تعلق میگیرد.
5 - دارندگان سهام ممتاز از نظر دریافت سود سهام بر دارندگان سهام عادی حق‌تقدم دارند. اگر شرکتی منحل شود دارندگان سهام ممتاز نسبت به صاحبان عادی از نظر دریافت ادعای خود اولویت دارند و تا زمانی که حقوق صاحبان سهام ممتاز پرداخت نشود، صاحبان سهام عادی حق دریافت چیزی از شرکت ندارند.
6 - معمولاً سهام ممتاز بدون حق رأی هستند. یعنی دارندگان این سهام به هنگام انتخاب هیأت مدیره و یا سایر امور مربوط به ادارة شرکت حق رأی ندارند و نمی‌توانند در تصمیم‌گیری‌های شرکت دخالت کنند.
حق تقدم
صاحبان سهام عادی علاوه بر دریافت سود سهام و حق رأی دادن، حق دیگری هم دارند که آن را حق‌تقدم خرید سهام می‌نامند.معمولاً در اساسنامه‌ي شرکتها بر اساس حقوق مدنی یا فقه اسلامی قید می شود که در صورت انتشار سهام جدید برای فروش، سهامداران فعلی در خرید آن اولویت دارند. این حق، همه‌ي دارندگان سهام شرکت را که دارای حق رأی بوده و یا ادعایی بر اندوخته‌های شرکت داشته باشند، مجاز می‌نماید تا نسبت به مالکیت در سهام و پذیره‌نویسی آن اقدام نمایند. سهام منتشره قبل از عرضه برای عموم مردم، به سهامداران شرکت عرضه میشود. از آنجا که سهامداران شرکت نیز خواهان حفظ حقوق و موقعیت خود در شرکت هستند، انتظار دارند در هنگام افزایش سرمایه و انتشار سهام جدید از سوی شرکت، نسبت به سایر خریداران اولویت داشته باشند. آنها در استفاده یا صرف‌نظر کردن از این حق، مختار هستند. اما از آنجا که معمولاً قیمت پیشنهادی فروش سهام شرکت، کمتر از قیمت بازار سهام است (قیمت پذیره‌نویسی معمولاً حدود 20- 15 درصد زیر قیمت بازار در زمان اعلان حق تقدم تعیین میشود)، سهامداران از این حق‌تقدم استفاده می‌کنند. حق‌تقدم‌های ناشی از افزایش سرمایه شرکتها همانند سهام، در بورس قابل معامله است.. در صورتی که سهامدار تمایلی به دریافت سهم جدید نداشته باشد، میتواند با مراجعه به کارگزار، گواهی‌نامه حق‌تقدم خرید سهم خود را بر پایه قیمت روز بازار، به فروش برساند. حق تقدم‌ها عمر کوتاهی دارند. چنانچه سهامداران در مهلت اعلام شده، اقدام به پذیره نویسی نکنند یا از فروش گواهی حق‌تقدم صرف‌نظر کنند، شرکت پس از اتمام دوره پذیره‌نویسی، گواهی‌های مذبور را در بورس اوراق بهادار در معرض فروش قرار می‌دهد و مبلغ حاصل از فروش را پس از کسر ارزش اسمی و هزینه‌های مربوط، به حساب سهامدار واریز میکند. طبق عرف یا مقررات، سهامداران به‌طور مساوی مستحق دریافت سهام می‌‌باشند.
شرکتها از این منابع مالی برای اجرای یک پروژه جدید یا بازپرداخت بدهی‌های جاری استفاده می‌کنند. انتشار حق تقدم به معنی عرضه سهام عادی جدید به سهامداران موجود است تا آنها بتوانند به اندازه درصد مالکیت خود، سهام جدید را به قیمت معین و در مهلت تعیین شده پذیره نویسی نمایند. هدف از اعطای حق‌تقدم، در ابتدا حفظ کنترل سهامداران موجود بر ادارة شرکت و همچنین حفظ حقوق آنها در مقابل کاهش بهای سهام در نتیجه انتشار سهام جدید است. اگر شرکتی به سهامداران خود حق‌تقدم خرید سهام بدهد، آنان می‌توانند درصد مالکیت خود را در شرکت حفظ کنند.
انواع حق تقدم
به طور کلی سه نوع حق تقدم وجود دارد:
1- حق تقدم برای خرید سهام عادی جدید(اضافی): رایج‌ترین شکل حق تقدم، از نوع حق خرید سهام عادی جدید است. از دیدگاه بلاک این‌گونه سهام عادی که به نسبت مالکیت برای سهامداران فروخته میشود، معادل با سهام جایزه است.
2- حق تقدم برای خرید اوراق بهادار قابل تبدیل به سهام: حق تقدم برای خرید اوراق قرضه و هر نوع اوراق بهادار – غیر از سهام عادی- قابل تبدیل به سهام عادی نوعی دیگر از حق تقدم است که شرکتها می‌توانند منتشر کنند.
3- حق تقدم برای خرید سایر اوراق بهادار یا دارایی‌ها: این حق تقدم‌ها برای خرید قرضه، سهام ممتاز، سهام شرکتهای فرعی و غیره، با تقسیم سود یا توزیع سرمایه در مقایسه با حق تقدم برای خرید سهام عادی ارتباط نزدیک‌تری دارد.
معایب عرضه حق تقدم
1- تکمیل فرایند عرضه حق تقدم، زمان‌بر و طولانی است.
2- عرضه حق تقدم ممکن است باعث رقیق شدن بیشترEPS و سود نقدی در مقایسه با عرضه عمومی نقدی شود.
3- عدم اطلاع سهامداران و ناتوانی مالی آنها در پذیره‌نویسی حق تقدم به زیان آنها تمام میشود. لذا این موضوع، وفاداری گروه سهامدارن دارای حاشیه باریکی از کنترل شرکت را کاهش می‌دهد.
4- پس از اعمال حق تقدم‌ها و بعد از چند ماه، اوراق سهام به دست سهامداران میرسد و لذا سهامداران امکان فروش آن را تا چند ماه آینده نخواهد داشت که این وضعیت، قدرت نقدینگی سهام حاصل از عرضه حق تقدم را ضعیف کرده و به تأخیر می‌اندازد.
5- شرکتها ادعا می‌کنند که اگر محدودیت رعایت حق تقدم در کار نباشد، می‌توانند از طریق عرضه عمومی به سرمایه‌گذاران، سرمایه خود را سریع‌تر افزایش دهند تا از طریق انتشار حق تقدم.
6- اگر سرمایه‌گذاران بزرگ و عمده برای خرید سهام به قیمتی بیش از قیمت پذیره‌نویسی مایل باشند، عرضه حق تقدم، چنین فرصتی را از دست شرکت خارج میکند. زیرا سهام جدید بایستی با قیمت پذیره‌نویسی به سهامداران معینی عرضه شود.
صکوک
اصطلاح «صکوک» برگرفته از واژه عربي صکوک به معناي چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهي است و به طور معمول، به عنوان «اوراق قرضه اسلامي» تعريف مي شود. تمايزي که ميان اين دو تعريف از صکوک وجود دارد، اساسي و مهم است، چرا که با تاکيد بر اين تفاوت، هدف از به کارگيري صکوک به عنوان ابزاري جديد در بانکداري اسلامي، تقليد از اوراق قرضه مبتني بر بهره در بانکداري معمول نيست، بلکه ايجاد ابزاري ابتکاري است که منطبق بر قوانين شريعت اسلام باشد.
در درس بعدی به توضیح و برسی کاملتر اوراق بهادار پرداخته میشود.
درس هفتم - روش های کسب درآمد از بورس و خرید سهام 